پیشینه آیات الاحکامبحث درباره این بخش از آیات و تفسیر آن‌ها از قدیم‌ترین بخش‌های تفسیر است که مفسّران و فقیهان از آغازین دوره‌های تفسیر و فقه به آن توجّه کرده‌اند. ۱ - سابقه استنباط از آیات الاحکامدر این‌باره، هر چند استنباط احکام فقهی از آیات قرآن، سابقه در زمان نزول قرآن دارد و در همان عصر پیامبر (صلی الله علیه وآله)، صحابه برای به‌دست آوردن احکام عملی به قرآن روی می‌آوردند [۱]
الطبقات، ج۲، ص۲۸۹ـ۲۹۷.
[۳]
کنزالعمال، ج۲، ص۴۰۰.
و سپس در زمان صحابه و تابعان این گرایش گسترده‌تر شد (نمونه‌های فراوانی از آن را متقی هندی گزارش کرده است) [۴]
کنزالعمال، ج۲، ص۴۰۰.
[۵]
کنزالعمال، ج۲، ص۵۲۷.
[۶]
کنزالعمال، ج۵، ص۴۸۲.
[۷]
کنزالعمال، ج۱۱، ص۷۹-۸۰.
[۸]
کنزالعمال، ج۱۶، ص۵۳۷.
۲ - گردآوری مجموعه آیات الاحکامامّا نخستین گام‌ها در گردآوری و تألیف مجموعه‌های مستقل در زمینه آیات فقهی قرآن، به قرن دوم هجری مربوط می‌شود. ۳ - آثار نوشته شده در آیات الاحکامو نخستین اثر در این موضوع از محمدبن سائب کلبی (م. ۱۴۶ ق) از اصحاب امام باقر و صادق (علیهما السلام)است؛ [۹]
الفهرست، ص۴۱.
[۱۰]
الذریعة، ج۱، ص۴۱.
هم‌چنین اثر دیگری با عنوان تفسیر خمس مأة آیة فی الأحکام از مقاتل بن سلیمان (م. ۱۵۰ ق) نقل شده که باز به قرن دوم هجری مربوط است. [۱۱]
الفهرست، ص۲۲۷.
سپس به تدریج همه طایفه‌های مسلمان و مذهب‌های فقهی، نوشته‌هایی را در این موضوع عرضه کردند. ۳.۱ - کتب شیعهدر شیعه، نخستین کتاب از کلبی است؛ امّا قدیم‌ترین اثر بر جای مانده، فقه‌القرآن تألیف قطب‌الدین راوندی (م. ۵۷۳ ق) به شمار می‌رود. از دیگر آثار مشهور شیعه، کنزالعرفان فی فقه القرآن تألیف فاضل مقداد (م.۸۲۶ق) تفسیر شاهی و آیات الاحکام (به فارسی) از سید امیر ابوالفتح جرجانی (م. ۹۷۶ یا ۹۸۶ق) زبدة‌البیان از مقدس اردبیلی (م.۹۹۳ق) و مسالک الافهام الی آیات الاحکام از فاضل جواد کاظمی (م.ق. ۱۱ ق) است. بنا به آن‌چه شیخ آقا‌بزرگ تهرانی در الذریعه آورده، علمای شیعه بیش‌از ۳۰ کتاب در تفسیر آیات‌الاحکام نگاشته‌اند. [۱۲]
الذریعة، ج۱، ص۴۰ـ۴۳.
۳.۲ - کتب اهلتسنندر میان اهل سنت نیز قدیم‌ترین کتاب موجود از آنِ شافعی (م. ۲۰۴ ق) با نام احکام قرآن است که بیهقی آن را گرد آورده و بیش‌ترین کتاب‌ها در زمینه تفسیر آیات الاحکام را فقیهان مالکی عرضه کردند که مشهورترین آن‌ها احکام‌القرآن ابن عربی (م. ۵۴۳ ق) و الجامع لأحکام القرآن قرطبی (م. ۶۷۱ ق.) است. از کتاب‌های معروف فقیهان شافعی نیز یکی احکام‌القرآن کیاهرّاسی (م. ۵۰۴ ق) و دیگری الحاوی الکبیر ماوردی (م. ۴۵۰ ق) است. سیوطی (م. ۹۱۱ ق) نیز از دیگر فقیهان شافعی کتاب الاکلیل فی استنباط التنزیل را در این موضوع نگاشته است. احکام القرآن جصاص (م.۳۷۰ یا ۳۷۶ ق) نیز درباره تفسیر آیات الاحکام محور فقه حنفی است. کم‌ترین تألیفات در این زمینه، به فقیهان حنبلی تعلّق دارد آن‌چه به آنان نسبت داده شده، چندان قابل توجّه نیست و اصلاً خود امام احمد بن حنبل در استنباط احکام عنایت چندانی به آیات نداشته و توجّه بیش‌تر وی به حدیث بوده است. [۱۳]
المغنی، ج۱، ص۵.
۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه موضوعی قرآن. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۱، ص۱۶۸-۱۶۹. |